HERNE – Het vroegere torenuurwerk op de kerk in Sint-Pieters-Kapelle was uitzonderlijk erfgoed

HERNE – Het vroegere torenuurwerk op de kerk in Sint-Pieters-Kapelle was uitzonderlijk erfgoed - © Deschuyffeleer

Naar aanleiding het artikel 'Torenuurwerk kerk Sint-Pieters-Kapelle doet het terug' (HERNE - Torenuurwerk kerk Sint-Pieters-Kapelle doet het terug) mochten wij een bijzonder interessante reactie ontvangen van Nick Vanhaute, uurwerkmaker uit Haacht en torenwachter van de Sint-Romboutstoren in Mechelen. Erkend als expert vakman binnen ETWIE, het Expertisecentrum voor Technisch, Wetenschappelijk en Industrieel Erfgoed, geeft hij advies en herstelt hij alle courante hedendaagse en antieke uurwerken zoals mechanische uurwerkinstallaties, fabrieksklokken en elektromechanische uurwerken. Hij betoont eveneens bijzonder veel belangstelling voor torenuurwerken en geeft advies over de werking en de geschiedenis ervan. Zijn reactie doet dan ook de vraag rijzen of men in Sint-Pieters-Kapelle mettertijd, tegen beter weten in, uitzonderlijk erfgoed heeft laten verloren gaan.

Mechanisch uurwerken nagenoeg onverslijtbaar

Nick Vanhaute, die in het kader van het vrijwaren van erfgoed met een technische, wetenschappelijke en industrieel inslag, ijvert in die dan ook voor het behoud van mechanische torenuurwerken en van de bijhorende ambachtelijke kennis van vaklui. “Het lijkt allemaal evident dat alles om de 20/30 jaar wordt vernieuwd, ook de torenuurwerken. Maar zo evident is dat niet!”, zegt hij. “Zeker niet indien er een mechanisch uurwerk aanwezig is, dat nagenoeg onverslijtbaar is. Die werden jammer genoeg evenwel in de jaren 50/60 van vorige eeuw meestal buitendienst gesteld omdat men ze meermaals per week moest gaan opwinden. Tegenwoordig echter worden er bij dergelijke mechanische uurwerken speciale opwindmotoren geplaatst. Men is daar evenwel niet zo scheutig op omdat er aan deze uurwerken niets om de zo veel jaar te vernieuwen valt. En als dat dan al zo is, dan is het meestal datgene wat achteraf is toegevoegd”.

“Mechanische torenuurwerken werden gefabriceerd in de werkplaatsen van Michiels te Mechelen na 1880. Het zijn doorgaans uurwerken met alles erop en aan, destijds geleverd met de opties van de bovenste categorie. Dat wil zeggen dat er een correctiesysteem in zit om ervoor te zorgen dat dit uurwerk na een tijd niet kan voor- of achterlopen. Het werd juist gehouden door een moederklok die in de sacristie stond of althans nog zou moeten staan. Het moederuurwerk zit in een staande kast, een hangkast of soms in de lambrisering ingewerkt. Ze hebben steeds een witte wijzerplaat met Romeinse cijfers met het opschrift ED Michiels Mechelen of Malines. De slinger bestaat uit een kwikkolom van glas. Het komt wel vaker voor dat men vandaag niet eens meer weet dat 'een uurwerk' dat daar in de sacristie staat of hangt, ooit onderdeel was van het torenuurwerk. Nochtans is het grootste collectiestuk vandaag het moederuurwerk van het mechanische torenuurwerk”!, geeft de torenwachter van de Mechelse Sint-Romboutstoren aan.

Correctiesysteem

“Het correctiesysteem dat in het mechanisch uurwerk zit en verbonden was met de moederklok in de sacristie door middel van twee elektrische draden dateert van 1880. Het is toen uitgevonden en geclaimd. Het type moederklok werd reeds sinds 1861 geplaatst maar dan wel volgens een ander werkingsprincipe.

Het meest opmerkelijke van het correctiesysteem dat duidelijk nog in het mechanisch uurwerk aanwezig is zit in zijn vooruitstrevendheid. Het hoeft helemaal niet aangesloten te zijn op het erbij horend moederuurwerk. Het is immers compatibel met de meest moderne moederuurwerken en zelfs met de Apollo 3 van de firma Clock o Matic”, weet Nick Vanhaute nog.

En hij vervolgt: “Bij het restaureren van dergelijke uurwerken plaatst men correctiesystemen die slechts kunnen werken op voorwaarde dat het uurwerk opzettelijk afgesteld is dat het voorloopt. De eigenschap van het correctiesysteem van 1880 is dat het alles zelf regelt. Indien het uurwerk in de voorbije 12 uur iets achter bleef, dan zal het de achtergebleven tijd laten inhalen, indien het in de voorbije 12 uur gaan voorlopen is, dan zal het de gang van het uurwerk blokkeren. Deze correctie gebeurt om de 12 uur, om 5 voor 12 om precies te zijn. Indien het uurwerk nog juist loopt, dan gebeurt er niets. Dergelijke meesterwerken schuift men jammer genoeg dus aan de kant, niet beter wetende. Er is immers geen mens meer die begrijpt hoe dit correctiesysteem precies werkte. Toch is het de eenvoud zelf. Hoe kan het ook anders? We hebben het over 1880. Het feit is en blijft dat het in geen geval moet onderdoen voor de huidige correctiesystemen, integendeel. Maar voor de kerk van Sint-Pieters-Kapelle is er nu geen correctiesysteem meer nodig. Alles is vernieuwd met plastieken tandwielen en micro-motortjes die over 25 jaar weer allemaal moeten vervangen worden. De mechanische torenuurwerken die op veel plaatsen op het torenverdiep jaren stil staan, zien het allemaal passeren, komen en gaan en denken bij zichzelf of 'ze nu niet echt niet slimmer zijn dan dat”.

Het verschil

“Het grote verschil tussen deze mechanische uurwerken en de moderne versies is dat de wijzers continue in beweging zijn. De elektrische zoals Clock o Matic nu plaatst gaan slechts één keer per minuut vooruit. Bij het gadeslaan kan het ritme van de slingerbewegingen effectief waargenomen worden. De tijd wordt dus steeds exact weergegeven. De foto hierbovenis van een bijhorend moederuurwerk dat heden nog in een op de drie sacristieën of gemeentehuizen aanwezig is, veelal niet wetende wat het precies geweest is. In Denderleeuw staat het zelfs in het bureel van de burgemeester”, geeft de gespecialiseerde uurwerkmaker nog graag mee als afsluiter.